पैठणी साडी कशी तयार केली जाते हे माहित नसेल तर हे नक्की वाचा!

paithani saree कुशल कारागीर हाताने विणतात (weaving) त्यामुळे ती प्रसिद्द आहे, हे आपल्याला सगळ्यांना तर माहित आहे, पण ही साडी तयार करण्यासाठी कोणकोणत्या साहित्याचा समावेश आहे हे माहित असणे खूप महत्वाचे आहे. त्यामुळे आपल्याला पैठणीचे मूल्य समजेल! ती सेमी पैठणी आहे, की खरी पैठणी आहे हे समजण्यासाठी मदत नक्की होईल. मागील लेखांमध्ये आपण पैठणीचा इतिहास (paithani history) बघितला त्याच प्रमाणे ती बनवण्याचे ठिकाण कोणते आहे, त्या सगळ्या गोष्टी त्यामध्ये बघितल्या. पैठणी साड्यांच्या निर्मितीमध्ये लागणाऱ्या प्रमुख साहित्याची यादी खालील प्रमाणे आहे.

रेशीम धागा: उच्च गुणवत्तेचे रेशमी धागे हे पैठणी साड्यांमध्ये वापरले जाणारे महत्वाचे साहित्य आहे. रेशीम सामान्यत: रेशीम किड्यांच्या कोकूनमधून प्राप्त केले जाते आणि ते त्याच्या चमक आणि मऊ व गुळगुळीत पोतसाठी ओळखले जाते.

जरी (धातूचा धागा | jari) :  जरी (jari) हा एक धातूचा धागा आहे, जो सोन्याचा किंवा चांदीचा बनलेला असतो, पैठणी साड्यांमध्ये नक्षीकाम आणि साडीचे काठ विणण्यासाठी वापरला जातो. ही जरी साडीची गुणवत्ता आणि सौंदर्या वाढवते.

डाईंग मटेरियल (रंग भरण्यासाठी चे साहित्य | Dyeing Materials) : रेशीम धाग्याला रंग देण्यासाठी नैसर्गिक आणि कृत्रिम रंगांचा वापर केला जातो. पारंपारिक पैठणी साड्या त्यांच्या उत्कृष्ठ आणि परस्पर विरोधी रंगांसाठी ओळखल्या जातात.

जॅकवर्ड लूम (Jacquard Looms): जॅकवर्ड लूमचा वापर सुंदर डिझाईन्स आणि नक्षी विणण्यासाठी केला जातो. हे लूम पैठणी साड्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण नक्षी आणि किनारी तयार करण्यास मदत करतात.

जाला (पिट लूम | Pit Loom): जाला किंवा पिट लूम हे पारंपारिक हातमाग आहेत, जे पैठणी साड्या विणण्यासाठी वापरतात. कुशल विणकर कठीण नमुने आणि डिझाइन तयार करण्यासाठी हे यंत्र चालवतात.

डिझाइन पॅटर्न (Design Templates): पैठणी साड्यांसाठी विशिष्ट नक्षीकाम आणि किनारी तयार करण्यासाठी डिझाइन चे पॅटर्न आवश्यक आहेत. हे पॅटर्न विणकरांना कठीण विणकाम प्रक्रियेत मार्गदर्शन करतात. 

कार्डबोर्ड कटआउट्स (Cardboard Cutouts): जाला किंवा पिट लूम पॅटर्न (pit loom patterns) तयार करण्यासाठी कार्डबोर्ड कटआउट्सचा वापर केला जातो. विणकरांना कठीण (intricate) डिझाईन्स तयार करण्यासाठी मार्गदर्शन करण्यासाठी हे कटआउट्स लूममध्ये ठेवले जातात.

बॉबिन (Bobbin Holder): बॉबिनचा वापर विणकाम प्रक्रियेदरम्यान रेशमी धागे ठेवण्यासाठी केला जातो. हे विणकरांसाठी एक गुळगुळीत आणि एकाच ठिकाणी काम करण्यासाठी मदत करते.

लूम साहित्य (Loom Accessories): जॅकवर्ड आणि पिट लूम्सच्या विणकामामध्ये शटल, हेडल्स आणि रीड हुक यासारख्या विविध  साहित्याचा वापर केला जातो.

फिनिशिंग मटेरियल (Finishing Materials): विणण्याच्या प्रक्रियेनंतर, साड्यांना त्यांचे स्वरूप आणि पोत वाढविण्यासाठी फिनिशिंग प्रक्रिया पार पाडली जाते, ज्यामध्ये धुणे, स्टार्चिंग आणि इस्त्री यांचा समावेश असतो.

कुशल कारागीर (Skilled Artisans): पैठणी साड्यांच्या निर्मिती प्रक्रियेत विणकर, रंगरंगोटी आणि डिझायनर्ससह कुशल कारागीर महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

पैठणीसाठी कच्चे रेशीम डाय करण्याची पद्धत  | Method of dyeing raw silk for embroidery.

कच्चे रेशीम धागे डाय केले जाते, म्हणजेच कच्चे रेशीम कलर केले जाते, त्यानंतर धाग्यांना धुवून घेतात आणि ते धागे सुकवतात. त्यानंतर सुकलेला एक- एक धागा मोकळा करून एका रीळ मध्ये गुंडाळला जातो. आणि ते रीळ पैठणी विणण्यासाठी विणकारांना पाठविले जातात.

पैठणी साडी बनविण्याच्या 2 पद्धती आहेत. त्या खालील प्रमाणे

हातमागावरील पैठणी | Handloom Paithani

• हातमागावरती बनवलेल्या पैठणी साडीला अस्सल पैठणी साडी ( Original paithani saree ) म्हणतात.
• हातमागावरील पैठणी ही कारागीर स्वतःच्या हाताने हातमागावरती बनवतात. पैठणीचा पदर, काठ आणि बुट्टी कुठलाही मशीनचा वापर न करता हे सर्व हाताने बनवले जाते.
• रेशमाचे धागे हातमागावरती सेट करण्यासाठी संपूर्ण एक दिवस लागतो.
• पैठणीचे नक्षी काम सुरू करण्याआधी एका कागदावर आपल्याला पाहिजे असे पैठणी चे चित्र चित्रकारा कडून बनविले जाते.
• त्यानंतर हा कागद हातमागावरील पैठणी च्या खाली सेट केला जातो आणि त्यानुसार पैठणीचे विणकाम सुरू केले जाते.
• साडीवरील नक्षीकामानुसार पैठणी बनविण्यासाठी किती कमी किंवा जास्त कालावधी लागतो हे ठरविले जाते.
• हातमागावरील पैठणी चे विणकाम हे मागच्या बाजूने केले जाते. या साडीची मागील आणि पुढील बाजू ही सारखीच असते.
• पैठणी बनविण्यासाठी कमीत कमी 15 ते 20 दिवस लागतात आणि जास्तीत जास्त 6 ते 12 महिने लागतात.

मशीन मध्ये तयार केलेली पैठणी | Powerloom Paithani

• ही पैठणी मशीन वरती बनविली जाते.
• हातमागावरील पैठणी बनविण्यासाठी बराच वेळ लागतो, त्यामुळे काळानुसार पैठणी ही मशीन वर बनविण्यात येऊ लागली आणि वेळही कमी लागू लागला.
• मशीन वरती बनवलेल्या पैठणीचे मागच्या बाजूने धागे दिसतात.
• मशीन मध्ये तयार होणाऱ्या पैठणीला सेमी पैठणी (Semi Paithani) असे ही म्हणतात.

पैठणी साड्यांचे उत्पादन ही एक मोठी श्रमदायी प्रक्रिया आहे. ज्यामध्ये विविध कुशल कारागिरांचे समन्वय आणि पारंपारिक तंत्रांचा वापर समाविष्ट आहे. रेशीम, जरी आणि नक्षीकाम यांच्या वापरामुळे पैठणी साड्या अत्यंत सुंदर आणि सर्वाणाच्या पसंतीस उतरत आहे.

हे सुद्धा वाचा :-

• पैठणी साडीचे प्रकार, कलर, इतिहास याबद्दल संपूर्ण माहिती एकदा नक्की वाचा!
• भारतीय सिल्क साडी बद्दल संपूर्ण माहिती आणि त्यांचे प्रकार नक्की वाचा!
• ब्रोकेड पैठणी